W
wielu znanych produkcjach filmowych i telewizyjnych występuje charakterystyczny
bohater – niechętny kontaktom towarzyskim, zachowujący się rutynowo, ale i
mający genialny umysł. Aby stworzyć intrygującego bohatera, reżyserzy wybierają
cechy przypisane chorobie, która zwie się zespołem Aspergera.
Zespół Aspergera nazywany
jest najłagodniejszą odmianą autyzmu. To zaburzenie rozwoju o podłożu
neurologicznym, którego przyczyny jeszcze nie są w pełni znane, jednak może być
ich wiele. Osoby cierpiące na tę chorobę znajdują się w normie intelektualnej,
choć zazwyczaj są też dodatkowo utalentowane. Zespół Aspergera mają częściej
mężczyźni niż kobiety, i zobaczymy również tę zależność w wymienionych niżej
produkcjach. Wielu bohaterów w filmach czy serialach ma jedynie cechy podobne
do Aspergera, choć zdarzają się również zdiagnozowani aspergerowcy. Pomaga to w
kreacji postaci, która swoją osobą zainteresuje publiczność. W artykule przytoczę
jedynie cechy bohaterów, które wiążą się z tą chorobą, a zatem nie będę ich opisywać całościowo. Zacznijmy od
popularnego serialu Sherlock.
Sherlock Holmes jest
geniuszem, który posiada różnego typu dziwactwa. Jest bystry i inteligentny,
nadzwyczaj utalentowany w badaniu morderstw i wszystkich aspektów z nimi
związanych – chemicznych reakcji
organizmu po śmierci, badaniu przedmiotów z miejsca zbrodni, dostrzeganiu
powiązań między zdarzeniami, które są dla innych niedostrzegalne i tak dalej.
Podczas wykonywania swojego hobby, czyli odkrywania przyczyn morderstw, jest
bardzo w nie zaangażowany. Gdy ktoś mu przeszkodzi w rozmyślaniach nad sprawą,
robi się nerwowy, traci kontakt z rzeczywistością. „Milczeć, nie mówić, nie
ruszać się, nie oddychać” – mówi do policjantów, gdy stara się rozwiązać sprawę;
nie obchodzą go reakcje innych. Hobby pochłania go całkowicie. To jego mania, a
gdy ją uprawia, znajduje się jakby w stanie amoku, ponieważ „żyje” swoim
zainteresowaniem. Jest nietaktowny, brak w nim empatii, co widzimy gdy cieszy
się z kolejnych morderstw, które dadzą początek nowej zagadce. Jest typem
samotnika, nie stara się nawiązywać relacji, jeśli nie wiążą się z drogą do
osiągnięcia któregoś z celów. Jego geniusz wynika również z tego, że zauważa
wszelkie zmiany w otoczeniu, odbiegające od codziennej normy, na przykład gdy wyjątkowo
Molly pomalowała usta szminką, od razu zapytał o przyczynę tego zachowania.
Innym przykładem jest scena, w której przyjaciele przeszukują jego pokój, a
potem dokładnie odkładają rzeczy na miejsce. Kiedy mężczyzna wraca do
mieszkania, nie wiedząc o tym, co się wydarzyło, momentalnie zauważa różnice i
domyśla się co zaszło. Wróćmy jeszcze do sceny z Molly – później kobieta zadaje
bohaterowi pytanie, czy ma ochotę na kawę (w domyśle randkę). Sherlock nie
zauważa drugiego dna poza samym znaczeniem pytania, dlatego odpowiada, że
chętnie napiłby się czarnej kawy, z dwoma łyżeczkami cukru. Niezauważanie
podtekstów, ale i wszelakich metafor, jest typowe dla aspergerowców, choć z
czasem mogą się ich nauczyć dzięki czytaniu dużej ilości książek i studiowaniu
języka. Spostrzegliście, że detektyw woli pisać SMS-y niż dzwonić? Prosi innych
o telefon, mimo iż ma obok siebie stacjonarny. Jednak woli unikać rozmów. U
chorych wiąże się to z tym, że nie potrafią odnaleźć się w sytuacji rozmowy
telefonicznej – nie wiedzą kiedy trzeba się odezwać, jak w danym momencie zareagować
i tak dalej.
Podobnym
bohaterem jest Sheldon z Teorii wielkiego
podrywu. Reakcje typowe dla jego postaci fani nazywają „sheldonyzmem”,
jednak zapewniam, że i tutaj kryje się trochę Aspergera. Mężczyzna jest
genialnym naukowcem w dziedzinie fizyki, który nie odnajduje się w relacjach
społecznych. Cykl odcinków otwiera scena, w której Sheldon wraz z ze swoim
współlokatorem Leonardem znajdują się w banku spermy. Od razu widać, że bohater
unika kontaktu wzrokowego, rzuca dziwaczne spojrzenia, które nie wynikają ze
wstydliwości. Aspergerowcy nie potrzebują kontaktu wzrokowego, ponieważ to dla
nich nienaturalne i wolą skupić się na temacie rozmowy, ale także dlatego, że
nic z niego nie odczytują. Gdy mężczyźni decydują się opuścić bank spermy,
Sheldon pyta jaki jest protokół wyjścia (zazwyczaj regulaminy zna na pamięć). Sztywne
trzymanie się zasad i przepisów jest typowym zachowaniem dla aspergerowców, a
nieprzestrzeganie ich przez innych wiążę się z gwałtowną reakcją, nie są w
stanie tego zaakceptować. Sheldon ma duże problemy z interakcją społeczną. Nie
potrafi odczytać mowy ciała, mimiki, tonu głosu – ogólnie emocji. Między innymi
przez to posiada mały krąg znajomych i odczuwa niechęć w nawiązywaniu nowych
relacji. Aspergerowcy wolą zawierać znajomości przez internet i w tym
środowisku pozostać. Jak pisze Schrödinger , sieć to „wymarzone miejsce kontaktów
dla ludzi, którzy mają problemy z mówieniem i gestami”. Można to zauważyć w
rozmowie Sheldona z Leonardem:
„–
W Myspace mam 212 przyjaciół.
–
Żadnego z nich osobiście nie znasz.
–
I to jest piękne.”
Ponadto
Sheldon nie odnajduje się w sytuacjach wymagających obycia społecznego. Na przykład
gdy przedstawia się nowej sąsiadce Penny, opowiada o tym, że jego przyjaciel
nie toleruje laktozy w jedzeniu. Podczas dawania prezentów jest zrozpaczony,
ponieważ to trudna dla niego sytuacja, wymagająca kupienia podarunku w podobnej
cenie do tego, który otrzyma, adekwatnego do relacji między nim a osobą
obdarowaną i tak dalej. Ludzie nie lubią go również dlatego, że jego język
trudno zrozumieć. Często w rozmowach codziennych nadużywa formuł typowych dla swojej
dziedziny nauki, myśląc, że wszyscy powinni doskonale je rozumieć. Jednak
zdarzyła się sytuacja, w której Sheldon chciał zaprzyjaźnić się kimś z własnej
inicjatywy. Był to współpracownik, udostępniający sprzęt do badań jedynie
bliskim znajomym. Bohater chciał skorzystać z aparatury. W ramach nawiązania
relacji, a tak naprawdę osiągnięcia celu, wydzwaniał do mężczyzny i nieudolnie
wypytywał go o to co lubi robić, jednocześnie negując jego zainteresowania.
Sheldon na podstawie książki dla dzieci, z historyjką zwierzątek próbujących
się zaprzyjaźnić, postanawia ułożyć plan działania z instrukcją jak ma
postępować. W końcu udaje się nawiązać prawie pozytywną relację z
współpracownikiem, ale gdy dowiaduje się, że możliwość korzystania ze sprzętu
do badań wyznacza zarząd, to momentalnie z niej rezygnuje. Poza tym Sheldon
posiada własne rytuały, których zburzenie będzie katastrofalne. Ma ulubione
miejsce na kanapie, nosi piżamy odpowiednie do dni tygodnia, a piątki to zawsze
wieczory gier. Gdy Penny zatrzasnęły się drzwi mieszkania, nocuje u przyjaciół,
tym samym burząc poranny zwyczaj Sheldona, który w każdą sobotę o 6:15 wstaje i
robi sobie płatki z mlekiem 2%, a potem
idzie zjeść je na kanapie i ogląda serial. Kiedy miejsce jest zajęte przez
Penny, wzbudza to w mężczyźnie dezorientację i protest. Nie akceptuje zmian. Kolejnym
dowodem na tę przypadłość jest sytuacja, w której Leonard przez 2 lata
okłamywał przyjaciela odnośnie do istnienia jego ulubionej knajpy. Budynek
splajtował, dlatego Leonard za każdym razem, gdy był wieczór zamawiania
jedzenia z tego punktu, przyklejał nalepki z logiem na opakowanie jedzenia z
innej firmy, które kupował i trzymał w bagażniku. Kiedy Sheldon dowiedział się,
że knajpa upadła, doznał szoku. Nie mógł również znieść faktu, że lokatorzy
mieszkający piętro wyżej wyprowadzają się. Cierpiał, ponieważ byli cisi i mu nie
przeszkadzali. Również dlatego, że nigdy nie próbowali się z nim zaprzyjaźnić,
za to nowi mieszkańcy mogą chcieć to zrobić. Jak to określił: „wbrew
przekonaniu zmiana nigdy nie jest dobra”. Bohater znany jest również z tego, że
nie potrafi kłamać. Kiedy Leonard przy nim skłamał, bohater starał się
podtrzymać łgarstwo, tworząc sieć pomniejszych kłamstw, nadzwyczaj się nimi
przejmując. Nie mógł przez tę sytuację spać w nocy. Aspergerowcy zawsze są szczerzy,
lub jeśli kłamią, to robią to bardzo nieudolnie. Szczerości oczekują także od
innych, co może sprawić, że są naiwni, ponieważ wierzą, że ludzie mówią im
prawdę.
Kolejnym
przykładem bohatera serialowego jest detektyw Monk, który ma zdiagnozowanego Aspergera,
o czym dowiadujemy się w dalszej części serialu. Został przedstawiony jako
mężczyzna z nerwicą natręctw, ale i z talentem do rozwiązywania zagadek
kryminalnych. Czołówka serialu zawiera poranne zwyczaje Monka, takie jak: zalanie
szczoteczki wrzątkiem, umycie zębów, przetarcie kącików ust chusteczką.
Wyciągnięcie skarpetek ze szczelnie zamkniętej torebki, odkurzanie, wzięcie
garnituru z szafy pełnej takich samych ubrań. Nitkowanie zębów, wyjście,
wrócenie, aby poprawić parasolkę, wyjście. Kiedy znajduje się na dworze, musi
dotknąć każdego mijanego słupa, nawet wtedy, gdy ucieka przed kierowcą, który
chce go przejechać. Przy wejściu do pomieszczenia poprawia każdą rzecz, która
według niego nie leży na właściwym sobie miejscu, jest pognieciona lub brudna.
Przy podaniu komuś ręki zawsze potem wyciera ją chusteczką, ponieważ wszędzie
dostrzega zarazki. Jedzenie trzyma w szczelnych pojemnikach, które są
posegregowane między innymi według koloru składników znajdujących się wewnątrz.
Natomiast w pracy jest geniuszem o doskonałej pamięci i zdolności wiązywania ze
sobą faktów doprowadzających do wyjaśnienia zbrodni.
Ostatnim
bohaterem, którego opiszę, jest Alan Turing z filmu Gra tajemnic. W postać wciela się Benedict Cumberbatch,
który grał serialowego Sherlocka Holmesa. Bohaterowie wydają się podobni. Obaj
są geniuszami, którzy mają swoje dziwactwa, jednak w pewnych kwestiach różnią
się od siebie. Powodem jest to, że Alan ma Aspergera, a nie tylko niektóre jego
cechy, tak jak Sherlock. Jak już wiemy, osoby z tą chorobą są zazwyczaj dodatkowo
utalentowane. Jeśli chodzi o dziewczynki, często posiadają one talent humanistyczny,
natomiast chłopcy przeważnie wykazują duże zdolności matematyczne. Tak jest i
tutaj – Alan to geniusz matematyczny, który uwielbia rozwiązywać łamigłówki. W
wieku 24 lat został wykładowcą, jednak kiedy określa się go mianem cudownego
dziecka, stwierdza: „Newton miał 22 lata, gdy sformułował wzór dwumianowy,
Einstein miał 26, gdy napisał artykuły, które zmieniły świat”. W toczonej
dyskusji widoczne jest to, że Alan nie wyczuwa dowcipów i traktuje je poważnie,
a metafor nie wychwytuje. We wcześniejszej scenie, po wyjściu policjanta z domu
bohatera, do którego ktoś się włamał, funkcjonariusz podejrzewa go o jakąś
zbrodnię lub wykroczenie, ponieważ „zachowywał się dość sztucznie”, a jego
wypowiedzi uznał za obraźliwe, mimo iż Alan nie miał tego na celu. Kiedy
dostaje pracę nad rozszyfrowaniem Enigmy, nie chce pracować w zespole. Jednak
musi w nim być, a to sprawia mu widoczną trudność. Przykładowo w momencie,
kiedy współpracownicy mają zamiar udać się na przerwę, mówią do niego „idziemy
na lunch”, mając na myśli, żeby szedł z nimi. Zrozumiał to dopiero, kiedy jeden z kolegów przekształcił stwierdzenie w
pytanie. Wtedy Alan zapytał w jakim czasie jest przerwa na lunch – widać tu
ścisłe trzymanie się reguł. Dosłownie potraktował również wypowiedź dowódcy.
Alan pytając o fundusze na własną maszynę dostał odpowiedź odmowną, ponieważ
nie zgodził się na to kierujący jego zespołem. Musi on „wykonywać rozkazy
dowódcy”. Alan pyta kto jest jego dowódcą, na co dostaje w odpowiedzi nazwisko
Churchilla i jego adres, oczywiście w tonie kpiarskim. Wynikiem tej rozmowy
jest napisanie przez naukowca listu do Churchilla. W filmie pokazane są sceny,
w których Alan był chłopcem – wtedy inne dzieci znęcały się nad nim, choć z
niektórymi starał się zakolegować. W dorosłym życiu ma problemy z nawiązywaniem
relacji głównie przez to, że jako chłopiec doświadczył wielu nieprzyjemności z
powodu zachowania trochę odbiegającego od „normy”. Tak wytwarza się częsty lęk
społeczny u osób dotkniętych zespołem Aspergera – z braku akceptacji. Alan w
dalszej części filmu mówi: „Ludzie rozmawiają, ale nie mówią o co im chodzi.
Oczekują, że wiesz o co im chodzi. A ja nigdy tego nie wiem”. Stara się
przełamać lęk i barierę komunikacyjną, co widać między innymi podczas jego
pracy w zespole. Zgodnie z radami nowej przyjaciółki i współpracowniczki, Joan
Clark, postanawia kupić kolegom z zespołu jabłka i opowiedzieć dowcip. Jednak
robi to nieudolnie, sprawia wrażenie, jakby recytował regułkę, którą zna na
pamięć, bez zmiany jakiegokolwiek słowa. Widać, że sam nie rozumie tego
dowcipu, ale stara się go przedstawić, aby zainicjować sytuację koleżeńską.
Podejrzewany jest o brak empatii, a przez to w niektórych sytuacjach nawet o
bestialstwo. Jako jedyny zaproponował, by nie ratować okrętu na którym było 500
osób, aby wrogowie nie zgadli, że Anglicy już rozszyfrowali kod. Kierował się
rozumem, logicznym myśleniem, a nie emocjami, choć rozumiał ogrom tragedii.
W
rozmowie z policjantem Alana spytano o proces myślenia maszyn. Bohater stwierdza,
że funkcjonariusz zadaje złe pytanie, ciekawym byłoby: „jeśli coś myśli inaczej
niż my, czy to znaczy, że nie myśli w ogóle?”, potem mówi: „chodzi o to, że
nasze mózgi różnie pracują i różnie myślimy”. Ja jednak uważam, że Alan tak
naprawdę podsumował przyczyny zachowań osób z Aspergerem – różnią się od innych
tym, że ich mózg jest inaczej zbudowany, jednak nie oznacza to, że nie
odczuwają i nie myślą tak jak reszta ludzi. Robią to jednak na swój sposób,
który na pewno nie jest gorszy od innych. Opowieść o Alanie jest oparta na
faktach. Był człowiekiem, który stworzył pierwowzór komputera, teoretycznie
skrócił wojnę o 2 lata i uratował 14 mln istnień. Jednak popełnił samobójstwo,
ponieważ społeczeństwo go nie zaakceptowało – z powodu jego zachować i
orientacji seksualnej. „Świat stał się lepszy dzięki temu, że nie byłeś
normalny” – usłyszał filmowy Alan z ust Joan. I myślę, że jest to dobre
podsumowanie dla mojego artykułu, jako przekaz dla osób z Aspergerem, które nie
akceptują tej choroby, a przez to siebie. W końcu każdy myśli, odczuwa i funkcjonuje
inaczej.
Patrycja Dębowiec
patrycja119700@gmail.com
Zdjęcie:
http://www.spectrumspeech.ie/blog/aspergers-syndrome
Źródło:
1.
K. Schrödinger. Koci świat, czyli świat osoby ze spektrum autyzmu. http://savant.org.pl/publikacje/koci_1.1_1.pdf
(dostęp 12.05.2018).