Oceaniczni iluzjoniści

Jeśli myślisz, że bezkręgowce to nieskomplikowane i niezbyt inteligentne istoty, poznaj ośmiornice. To liczące obecnie prawie 300 gatunków morskie drapieżniki, których początki splotły się z losami ostatnich dinozaurów, a swoim, umiejscowionym w dużej mierze w ramionach, intelektem mogą zawstydzić niejednego człowieka.

Owych ramion mają, jak nazwa wskazuje, osiem i potrafią nimi wykonywać niezwykle precyzyjne ruchy. Mogą np. odkręcić słoik, w którym je zamkniesz. I to pomimo tego, że ich mózg nie potrafi właściwie ustalić, w jakim położeniu w danej chwili każde z tych ramion się znajduje. Są introwertyczne i raczej samotnicze. Ich relacje z innymi osobnikami gatunku najlepiej opisuje fakt, że bez najmniejszych skrupułów czasem je zjadają. Jednocześnie niektóre z nich tworzą podwodne osiedla, gdzie żyją koło siebie w całkiem poprawnych stosunkach. Nie lubią konfrontacji, toteż potencjalnego napastnika najchętniej odurzają narkotycznymi substancjami, które wystrzeliwują w czarnej chmurze ze swojego gruczołu czernidłowego. Zanim zdezorientowany i otumaniony agresor zorientuje się, co się właściwie właśnie stało, ośmiornica – podwodny Houdini – już dawno zniknie z pola widzenia.

Różnorodność

Jak już wspomniałam, obecnie rozróżnia się około 300 gatunków ośmiornic. Różnią się od siebie miejscem bytowania – niektóre żyją w strefie dna oceanicznego, inne bliżej powierzchni. Wymiary ich ciała wahają się od około 1 cm i zaledwie 1 g wagi u Octopus wolfi, do 9,6 m u rekordzisty z gatunku Enteroctopus dofleini czyli ośmiornicy olbrzymiej, ważącej 272 kg. 

Trzy serca i niebieska krew

Mają trzy serca – jeden silny i duży mięsień w centrum, podobnie jak u nas, oraz dodatkowo dwa mniejsze, skrzelowe. Te ostatnie oprócz wtłaczania do skrzeli nieutlenowanej jeszcze krwi,  biorą udział w procesach tworzenia moczu i detoksykacji organizmu, a także w immunologii. Wszystkie pompują krew, która w ciałach tych niezwykłych głowonogów płynie całkiem podobnie jak u nas. W małym obiegu krew wpływa z serca do skrzeli, a potem wraca, by w dużym obiegu rozprowadzić tlen po wszystkich naczyniach obwodowych ośmiornicy. Potrzebuje na to jedynie około 40 sekund. Krew jest niebieska, bo zawiera, w odróżnieniu od naszej, czerwonej, hemoglobiny, hemocyjaninę – jej składnikiem jest miedź, która odpowiada za tę intensywnie błękitną barwę.

Rozmnażanie z poświęceniem

Wszystkie ośmiornice są rozdzielnopłciowe. Posiadają, w odróżnieniu od nas, nieparzyste narządy rozrodcze – samice mają tylko jeden jajnik, samce tylko jedno jądro. Zaloty obejmują nęcenie tańcem i prezentację barw godowych. W trakcie kopulacji jedno z ramion samca przekształca się w hektokotylus. Zwykle samce wsuwają go po prostu do jamy płaszczowej samic, by przekazać jej spermatofor – pewien pakiet plemników otoczony osłonką, które następnie zapładniają wyprodukowane przez nią jaja. U niektórych gatunków hektokotylus odrywa się od ciała samca i samodzielnie wnika do ciała samicy. Ciekawostka: istnieje gatunek ośmiornic, u którego kopulacja może trwać nawet do kilku godzin. Smutna wiadomość – zbliżenie jest śmiertelne dla samców, ponieważ umierają do kilku miesięcy po nim. Za to żywotność plemników w spermatoforze umiejscowionym w ciele samicy jest duża, niektóre ośmiornice potrafią je nosić nawet miesiącami, toteż do czasu, gdy już złożą jaja (zwykle w szczelinach skalnych lub muszlach, ale są i takie ośmiornice, które noszą jaja na ramionach), mogą być one zapłodnione nawet przez kilkunastu różnych samców, a więc przyszłe potomstwo może mieć wielu tatusiów. Ośmiornica olbrzymia Enteroctopus dofleini może złożyć nawet do 100 tys. jaj. Następnie opiekuje się nimi przez pół roku z heroicznym poświęceniem. Ściśle rzecz biorąc, poświęca swoje życie, bo przez cały ten okres nie je i kiedy jej tysiące mniejszych niż paznokieć dzieci już się wyklują, umiera w gnieździe.

Kanibale

Upodobania żywieniowe ośmiornic można streścić tak: zjedzą wszystko z wyjątkiem roślin. A ściślej, najmłodsze z nich, w stadium larwalnym, zjadają młodociane formy innych morskich organizmów. Czyli dzieci ośmiornic zjadają potomstwo innym morskim zwierzętom. Potrafią spałaszować bez wahania np. młodego rekina. Starsze zwierzęta żywią się głównie skorupiakami, mięczakami (ślimaki i małże), rybami, wieloszczetami i... innymi ośmiornicami. Ciekawe jest nie tyle co, ale jak jedzą. Zacznijmy od tego, że ośmiornice odbierają smak przyssawkami licznie pokrywającymi ich ramiona, czyli dosłownie smakują przez dotyk. Mają ograniczoną zdolność przełykania, zmuszone są więc rozdrabniać pokarm do małych kawałków, ale nie jest to dla nich problem, a już na pewno nie dla ich chitynowego dzioba i tarki zwanej radulą. Narząd ten stanowi w istocie zęby ośmiornicy, umiejscowione na jej języku. Najpierw ośmiornica chwyta ramionami ofiarę, później obezwładnia ją jadem i w końcu zaciska na niej swój rogowy dziób. Radula działa jak wiertło, którym ośmiornica boruje muszle mięczaków i pancerze krabów. Następnie przez otwór wstrzykuje enzymy trawienne i rozkłada nieszczęśnika od środka. Ślina ośmiornic zawiera silnie toksyczny jad; informacja dla zainteresowanych – w składzie jest tetrodotoksyna, stąd jej ukąszenie może być niebezpieczne dla człowieka. Mniema się również, że to właśnie ośmiornice były pierwowzorem mitycznego Krakena, który wciągał pod wodę okręty. Tyle że one miałyby topić za pomocą swoich macek znajdujące się nad powierzchnią wody ptaki.

Inteligencja

Morski głowonóg, a więc prymitywny w ludzkim wyobrażeniu, pozbawiony nawet kręgosłupa, galaretowaty stworek, potrafi swoją błyskotliwością naprawdę zaskoczyć, a nawet zaimponować. Po pierwsze, ośmiornice mogą mieć nawet około 500 milionów neuronów w ciele! To mniej niż ma człowiek, ale mniej więcej tyle samo co u kota. Ośmiornice uwielbiają zabawę, znikanie w stylu iluzjonisty, kamuflaż, a nawet... bieganie. Część z nich potrafi kicać po dnie oceanicznym przy użyciu swoich ramion. Liczne badania wykazały, że mózg ośmiornic jest nie mniej wydajny niż mózgi niektórych ptaków i ssaków. Potrafią myśleć logicznie, a to już daje im przewagę nad niektórymi ludźmi. Ta zdolność przydaje im się  np. w zdobywaniu pożywienia. Zaobserwowano ośmiornice zastawiające pułapki, które wabią kraby przynętą – zabitą wcześniej przez siebie rybą. Niektórzy podejrzewają je też o zdolności jasnowidzenia. Mam tu na myśli ośmiornicę celebrytę – Paula, który na ME w 2008 r. i MŚ w 2010 r. prawie za każdym razem celnie typował wyniki meczów reprezentacji Niemiec w piłce nożnej. Wracając do potwierdzonych naukowo uzdolnień, warto dodać, że ośmiornice posiadają też umiejętność zapamiętywania i uczenia się, dlatego nie radzę im podpaść. O tym, jak pamiętliwe i złośliwe potrafią być te stworzenia, przekonał się pewien nowozelandzki naukowiec, którego spośród całej załogi laboratorium pewna ośmiornica po prostu wybitnie wyróżniła, obdarzając szczególną niechęcią. Za każdym razem, gdy przechodził koło jej akwarium, otrzymywał prysznic od figlarnego głowonoga. Liczne są też historie innych naukowców, w których „labach” ośmiornice potrafiły odróżnić pracowników od nieznajomych i podobnie ochlapywały obcych na powitanie. Prawdziwe mistrzostwo ośmiornice osiągnęły jednak w ucieczkach i kradzieżach. Potrafią wychwycić właściwy moment, kiedy nikt nie patrzy, by włamać się do sąsiedniego basenu i ukraść sąsiadowi jedzenie, a czasem robią to też pod osłoną nocy. Niewielkim wyzwaniem jest też dla nich zalanie instalacji elektrycznej i doprowadzenie do zwarcia. W laboratorium w Nowej Zelandii generowały tym zachowaniem tak olbrzymie koszty, że naukowcy poddali się i wypuścili je z powrotem do morza. A teraz wisienka na torcie: prawdziwy talent ośmiornic, którego nie powstydziłby się ani Houdini ani Copperfield. One potrafią znikać.

Magia

Dzięki deficytowi kręgosłupa ośmiornice bez trudu przeciskają się przez niemożliwie małe otwory. To na pewno pomaga w szokujących ucieczkach. Pływają ruchem odrzutowym, przypominając torpedę. Zasysają wodę do jamy płaszczowej, a następnie wystrzeliwują ją z ogromną prędkością, co, zgodnie z III zasadą dynamiki Newtona, pcha je do przodu. To umożliwia im błyskawiczną ucieczkę. Ale to wszystko nic, albowiem tak naprawdę nie muszą one nawet ruszać się z miejsca, by zniknąć! Tuż pod powierzchnią skóry ośmiornice mają liczne chromatofory, które mogą zawierać pigment w różnych kolorach, ze względu na jego barwę wyróżnia się kilka rodzajów chromatoforów żółte ksantofory, czerwone erytrofory, odbijające światło bądź tęczujące irydofory – tworzą na skórze zwierzęcia błękity, zielenie oraz srebrne i złote poświaty, białe leukofory, czarne lub brązowe melanofory oraz niebieskie cyjanofory. Przy użyciu mięśni zwierzę jest w stanie uwolnić pigment w odpowiedniej chwili i zmienić ubarwienie skóry. Oprócz funkcji znikania chromatofory wykorzystywane są przez te zwierzęta również do komunikacji między sobą. Odpowiednie kolory są komunikatem dla innych osobników. Zmiany barw to nie jedyne, co potrafi zrobić ośmiornica dla kamuflażu. Może ona też dostosowywać wielkość brodawek na skórze, tworząc na niej rozmaite tekstury. Jest jeszcze jeden gatunek ośmiornic, który swoją iluzję opanował do perfekcji. Ośmiornice mimetyczne – Thaumoctopus mimicus, przyjmują kształty i ruchy innych zwierząt lub elementów otoczenia. Opisano ich umiejętność naśladowania co najmniej 15 innych morskich gatunków, w tym fląder, skrzydlic i węży morskich. Ilustracja do tego artykułu nie jest jedynie zabawną interpretacją tego zjawiska. Ona w zasadzie przedstawia faktyczny stan rzeczy.

Zakończenie

Mam nadzieję, że tym tekstem udało mi się pokazać Ci, drogi czytelniku, te niepozorne morskie galaretki od nieco innej strony. Może nawet zacząłeś je lubić? Jeśli Cię nie przekonałam, to wiedz, że są to bardzo przydatne stworzenia. Ludzie wykorzystują ośmiornice od lat w celach konsumpcyjnych, kolekcjonerskich (muszle żeglarków) i do wytwarzania farby drukarskiej (sepia). Naukowcy planują nawet utworzenie robota chirurgicznego opartego na budowie ramienia ośmiornicy. Następnym razem, gdy pomyślisz o głębi oceanu i zamieszkujących ją organizmach, wspomnij te zachwycające cuda ewolucji, która kilometry pod wodą, zupełnie niezależnie od wszystkiego, stworzyła tak różnorodne i zaskakujące organizmy, nie ustępujące przebiegłością naszym domowym pupilom.

Elżbieta Szarner

ela.szarner@gmail.com

Źródła:

1.      P. Godfrey-Smith: The Mind of an Octopus (https://www.scientificamerican.com/article/the-mind-of-an-octopus/).
A. Borkowska: 10 niewiarygodnych faktów na temat ośmiornic (http://wiedzoholik.pl/10-niewiarygodnych-faktow-na-temat-osmiornic/).

3. O. Judson: Ośmiornice - sprytne, inteligentne, zaskakujące. Jak blisko im do nas? (http://www.national-geographic.pl/przyroda/osmiornice-sprytne-inteligentne-zaskakujace-jak-blisko-im-do-nas).
W. Rybicki: Ośmiornice – mistrzynie kamuflażu (http://oceany.org/edukacja/osmiornice-mistrzynie-kamuflazu.php).

5.      C. Jura: Bezkręgowce: Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Warszawa 2007.

6.      C. Błaszak: Zoologia. T. 1, Bezkręgowce. Cz. 2, Wtórnojamowce (bez stawonogów). Warszawa 2013.

Zdjęcie do artykułu: Randall Munroe, xkcd.com