Paniami do towarzystwa, artystkami czy może tancerkami? Kim właściwie są kobiety o białej twarzy, w fikuśnym kimonie, na wysokich japonkach? Tradycje związane z gejszami w Japonii wciąż są tajemnicze, ale i fascynujące.
Czym tak naprawdę zajmują się gejsze?
Samo słowo gejsza jest pomocne w próbie wyjaśnienia, kim są kobiety wykonujące ten właśnie zawód. Gei po japońsku oznacza sztukę, Sza osobę. Gejsza to ktoś tworzący sztukę, czyli artysta, w tym przypadku artystka, bo gejszami mogą zostać wyłącznie kobiety. W okolicach Kioto na gejszę mówi się geiko, gdzie ko oznacza kobietę. Zanim kobieta zostanie gejszą (lub geiko), jest maiko (w Tokio hangyoku). Maiko są kandydatkami na gejszę, przechodzą restrykcyjne, wieloletnie szkolenie (4-5 lat). Dom, w którym mieszkają gejsze razem z maiko, nosi nazwę okyia. Jest to równocześnie swego rodzaju agencja, która prowadzi ich karierę, wysyła je na zlecenia. Nawet jeśli gejsze zamieszkają już same, poza okyia, wciąż muszą być zarejestrowane w jednym z takich domów. Okyia znajdują się w dzielnicach gejsz, czyli hanamachi. Tam znajdują się także ochaya, herbaciarnie, w których urządzane są przyjęcia w tradycyjnym japońskim stylu, na matach, a ich gospodarzami są właśnie gejsze. Do ich zadań należy umilanie wieczoru towarzystwu występami: tradycyjnym tańcem, grą na instrumentach, takich jak shamisen (przypominający gitarę), koto (odpowiednik cytru, coś w rodzaju małej harfy) czy shakuhachi (japoński flet z bambusa), śpiewem, ceremonią parzenia i picia herbaty, rozmową czy zabawami z gośćmi. Ich rolą jest uświetnianie przyjęć, kolacji, imprez. Tak jak w Polsce wynajmuje się na przykład wodzireja na imprezę, tak w Japonii można wynająć profesjonalną gejszę. Tylko że koszt takiego wynajęcia może przyprawić o zawrót głowy. Stawka za godzinne spotkanie z dorosłą gejszą zaczyna się od ponad tysiąca złotych, ale ceny bardzo się różnią w zależności od okyia, z którym jest ona związana, jej stopnia (spotkanie z młodą maiko jest dużo tańsze), doświadczenia, popularności.
Skąd się wzięły?
Historia gejsz jest długa i skomplikowana. Ich początki sięgają XII wieku, kiedy zaczęły wyodrębniać się kobiety, mające umilać czas tańcem i śpiewem, choć nazywane są one raczej protoplastkami gejsz. Kobiety powoli profesjonalizowały się w tych sztukach. W XVI wieku, podczas przyjęcia u jednego z japońskich bogaczy, pojawiła się była profesjonalna tancerka tradycyjnego tańca, która zaczęła umilać czas gościom. Z czasem kobieta ta założyła własną herbaciarnię, gdzie śpiewała, tańczyła, grała na shamisen dla swoich klientów. W XIX wieku uformowały się oficjalnie gejsze, będące artystkami, które często równocześnie także sprzedawały swoje ciała. Kobiety wtedy nie miały w Japonii żadnych praw, gejszami stawały się często dziewczyny wywodzące się z biednych rodzin, które to sprzedawały je do takich domów. Prostytucja bywała dla biednych kobiet jedyną szansą na przeżycie. Gejsze odchodziły od prostytucji, kiedy mogły sobie na to pozwolić dzięki stabilnej sytuacji finansowej. Zaczęły powstawać pierwsze okiya. W XX wieku, status gejsz uległ zmianie. Stawały się wyedukowanymi mistrzyniami w sztuce, wysoce cenionymi, kojarzonymi z luksusem. Nie sprzedawały swojego ciała. Na ich występy, mogli pozwolić sobie tylko najbogatsi. Trudnym czasem dla gejsz był czas wojen światowych i pogarszającej się sytuacji finansowej Japończyków. Gdy w Japonii po II wojnie światowej stacjonowali Amerykanie, ówczesne prostytutki stylizowały się na gejsze, by zachęcić swoją egzotycznością klientów z obcych krajów. Te prawdziwe jednak nie sprzedawały już swojego ciała, ale były cenionymi artystkami, poetkami, tancerkami, aktorkami, mogły dawać biznesmenom rady, rozmawiać na wiele tematów. Dziś gejsze są jednym z najpopularniejszych symboli Japonii na świecie, choć ich zawód często jest błędnie kojarzony lub niezrozumiany.
Chętne dziewczyny do podjęcia się tego niezwykłego zawodu, muszą najpierw ukończyć szkołę średnią niższego stopnia (odpowiednik polskiego, byłego już gimnazjum), obowiązkową dla wszystkich w Japonii. Mają wtedy 15-16 lat. Do aplikowania w okyia, potrzebują zgody rodziców, jeśli nie są pełnoletnie. Wysyłają swoje zdjęcie lub przychodzą na rozmowę. Muszą biegle mówić w języku japońskim, ale obywatelstwo japońskie nie jest konieczne. Uczennica na gejszę na samym początku szkolenia ma za zadanie służyć swoim starszym siostrom, czyli wyższym statusem adeptkom i gejszom. Posiada wtedy status shikomi. Sprząta i dba o okyia, ale też uczy się manier, gry na instrumencie, tańca, a nawet akcentu odpowiedniego dla regionu. Następnie staje się minari, która służy już przede wszystkim maiko lub gejszy. Może chodzić na przyjęcia, ale przygląda się wydarzeniu tylko z boku, nawet nie mogąc się odzywać. Po tym okresie staje się dopiero oficjalnie maiko. Przyjmuje ona w tym czasie też nowe imię. Jest już wtedy wysyłana na przyjęcia czy uroczystości jak dorosła gejsza, ale nie otrzymuje za to jeszcze pełnego wynagrodzenia. Maiko staje się gejszą, gdy jej okyia uzna, że jest tego godna i zda egzamin. Zyskuje ona wtedy szacunek w swoim środowisku, zarabia dużo więcej. Nie ma limitu wieku, do którego można być gejszą, zdarzają się nawet ponad osiemdziesięcioletnie kobiety, wciąż wykonujące ten zawód. Choć mogą mieszkać samodzielnie, nie mogą brać ślubu ani mieć partnera, gdyż mają być „poślubione sztuce”. Na stronie japońskiego instytutu, organizującego spotkania z gejszami i ceremonie herbaciane, przeczytamy jednak, że mogą mieć one chłopaka, tylko w sekrecie. Nie wszystkie maiko stają się gejszami. Czasem dziewczyny traktują ten czas jako życiową przygodę, na parę lat, ale nie wiążą dalszego życia z tym zawodem.
O niesamowitym wyglądzie tych artystek
Największą uwagę zwraca przede wszystkim wygląd gejsz. Ich stroje, fryzury i makijaże zmieniają się w zależności od doświadczenia kobiety. Ubiór gejsz składa się z bogato zdobionego oraz szytego z drogich materiałów kimona i obi (pas zawiązywany wokół talii). Wzory i kolory kimona odzwierciedlają symbole danej pory roku. Kolory elementów stroju dorosłych gejsz są raczej stonowane, nierzadko czarne. Ich kołnierze są zawsze białe. Chodzą w butach przypominających japonki, które nazywają się zori (płaskie) lub geta (na lekkim podwyższeniu), a na stopach ubrane mają białe skarpety. Młoda gejsza maluje samodzielnie swoją twarz i szyję białą pastą, usta czerwoną pomadką, brwi również podkreślone są tym samym kosmetykiem, a kreska wokół oka jest w kolorach czerni, ale i czerwieni. Na karku pozostawiają niepomalowany pas, który ma przyciągać uwagę mężczyzn, gdyż to właśnie kobiece karki są w Japonii uznawane za najbardziej pociągające. Starsze gejsze pozwalają sobie na bardziej naturalny wygląd, rezygnując z mocnego makijażu. Noszą peruki zamiast upięć z własnych włosów. Stylizacja maiko jest bardziej obciążająca dla dziewczyn, ale równocześnie bardziej barwna. Noszą one kimona w jaskrawych kolorach, z kontrastowymi wzorami. Ich rękawy sięgają kolan. Obi maiko jest szersze, zawiera czerwony kolor i zawiązany jest w taki sposób, że ze splotu na plecach zwisają długie pasy sięgające kostek. Kołnierz jest czerwony lub biało-czerwony. Na stopach noszą okobo, czyli japonki na dużym podwyższeniu. Dawniej maiko zostawały małe dziewczynki, więc podwyższenie ich butów miało dodać im wzrostu. Makijaż adeptki nie różni się bardzo od makijażu gejszy, mają one jedynie dodatkowo upudrowane na czerwono poliki i okolice oczu. Znacząco różni się natomiast ich fryzura, ponieważ upinana jest z ich naturalnych włosów. Mają ją bogato ozdobioną: zwisającymi frędzlami, kokardami i sztucznymi kwiatami, dobranymi w zależności od tego, jakie rośliny w danym momencie kwitną. Włosy są mocno naciągane, woskowane, niemyte przez kilka dni, by nie musieć ich na nowo upinać, a to wszystko powoduje ich silne niszczenie. Z tego powodu wynika też fakt noszenia przez dorosłe gejsze peruk. Wszystkie te starania mają sprawiać, by wygląd gejsz sam w sobie był dziełem sztuki uświetniającym przyjęcia.
Ówczesna ojczyzna gejsz, to dawna stolica Japonii, Kioto. To tam z największym prawdopodobieństwem można je zobaczyć. W Kioto znajduje się pięć dzielnic, w obrębie których są hanamachi (dzielnice gejsz), a z nich najważniejszą stanowi Gion. Można tam umówić się na spotkanie z gejszą lub uczennicą na gejszę. Z jedną z uczennic spotkał się vloger z Polski, Emil z kanału „Aiko i Emil”, z czego zdał relację na swoich social mediach. Spotkanie miało formę kolacji w jednej z herbaciarni w Gion, w której przyszła gejsza była gospodynią. Podczas spotkania vloger razem ze znajomymi podziwiali kimono maiko, które ozdobione było tematycznie, zgodnie z porą roku. Z powodu trwającego lata, materiał wymalowany był w fale i wachlarze. Polacy rozmawiali z uczennicą na gejszę (dowiedzieli się między innymi, że nie może ona posiadać smartfona!), razem jedli, grali w grę. Maiko również zatańczyła dla gości.
Vlogerka Agnieszka Grzelak nagrała natomiast film, w którym sama przeistacza się w maiko na parę godzin. Oczywiście tylko wizualnie. W Kioto można znaleźć miejsca, gdzie chętne turystki zostaną pomalowane i ubrane na wzór gejsz. Takie przeobrażenie w maiko Agnieszce zajęło ponad dwie godziny. W jego efekcie, turyści chcieli robić sobie zdjęcia z vlogerką, bo uznali ją za prawdziwą gejszę lub wyglądała po prostu idealnie do pamiątkowej fotografii z Kioto.
Czy słynna powieść i film Wyznania gejszy pokazują prawdę?
O gejszach powstał popularny, nagradzany Oscarami film Wyznania gejszy oparty na książce o tym samym tytule. Warto go zobaczyć, choćby dla przepięknych kostiumów noszonych przez bohaterów. Należy jednak zachować pewien dystans co do ukazania zawodu gejszy w tym dziele. Powieść, na podstawie której został stworzony film, uznawana jest za opartą na faktach. Ma przedstawiać prawdziwą historię byłej już gejszy Mineko Iwasaki. Autor Wyznań gejszy jednak tak bardzo przekształcił i zabarwił historię Mineko, że sama postanowiła wydać własną książkę – Gejsza z Gion, przedstawiającą jej prawdziwe życie i fakty o innych gejszach.
Owiane tajemnicą
Gejsze są artystkami, uświetniają przyjęcia, a droga do stania się nią jest niełatwa i wymaga wielu wyrzeczeń. Mają one ogromne znaczenie dla tradycji kraju kwitnącej wiśni. Spotkanie z gejszą to z pewnością marzenie niejednego pasjonata podróży, a w szczególności pasjonata kultury azjatyckiej. Choć powstało już mnóstwo książek, tekstów i filmów na ich temat, i pozornie gejsze nie mają już nic do ukrycia, ich postać wciąż owiana jest tajemnicą, rodzącą fascynacje całego świata nad kobietami o białej twarzy w barwnym kimonie.
Barbara Węglarska
barbara.weglarska13@gmail.com
Źródła:
A. Acar:, Często zadawane pytania o gejsze/maiko (mai-ko.com/travel/culture-in-japan/geisha/frequently-asked-questions-about-geisha-maiko/);
Kimono (gejsza.ucoz.pl/publ/wyglad_i_makijaz_gejszy/kimono/10-1-0-29#.YD2lXNzdg2w);
K. Pawłowski: Gejsza w Japonii (www.pawlowski.cc/9294/gejsza-w-japonii/);
Makihisachiyo: Gejsza z Gion-Iwasaki Mineko. (wyznania-azjatoholiczki.blogspot.com/2015/08/gejsza-z-gion-iwasaki-mineko.html);
Aiko i Emil Spędziłem wieczór z gejszą w Kioto (www.youtube.com/watch?v=rqdIJPd1oaU&t=548s);
Ja Ci dam Japonia: [GEJSZA cz.II] – sekrety Gion (www.youtube.com/watch?v=0stIm0-DfPQ&t);
Ja Ci dam Japoni: 芸者Cała historia o powstaniu gejsz [cz.1] (www.youtube.com/watch?v=Wy_JVH9-_cU).