Stereotyp – podstępna bestyjka

Z myśleniem stereotypowym możemy spotkać się w wielu sytuacjach. Panuje przekonanie, że mężczyzna zarabiający mniej od swojej ukochanej jest nieudacznikiem, o kobiecości świadczą piękne i długie włosy, a człowiek wierzący w Boga musi być zacofany i mało inteligentny. Z takim rozumowaniem spotykamy się na co dzień. Jednak nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że sami jesteśmy ofiarami stereotypu, który kształtuje nasze postrzeganie świata, a tym samym zachowanie i dokonywane wybory.

To zjawisko jest błędem poznawczym – polega na formowaniu pewnych sądów na podstawie podobieństwa do typowego przykładu, znanego nam wcześniej. Aby zrozumieć jego istotę, przytoczę dwie definicje z książki Elliota Aronsona Człowiek istota społeczna:

Uprzedzenie – „wroga lub negatywna postawa wobec pewnej dającej się wyróżnić grupy, oparta na uogólnieniach wyprowadzonych z fałszywych lub niekompletnych informacji”;

Stereotyp – „przypisanie identycznych cech każdej osobie należącej do danej grupy, zgodnych z własnymi uprzedzeniami, bez uwzględnienia rzeczywistych różnic występujących między jej członkami”;

W języku

Stereotyp stanowi barierę językową, ponieważ jest nierozerwalnie związany ze słowem. Użycie niektórych wyrażeń powoduje skojarzenia o charakterze stereotypowym. Dzieje się to wtedy, gdy są stosowane w odpowiednich kontekstach i konkretnych sytuacjach. Odnajdziemy je chociażby w związkach frazeologicznych i przysłowiach polskich, np. „silny jak dąb”, „pracowity jak koń”, „kochajmy się jak bracia, liczmy się jak Żydzi”. Takie określenia używane w języku potocznym mogą być utożsamiane z równoczesną definicją jakiegoś wyrazu. Dla przykładu – kiedy ktoś mówi „cygan”, my wyobrażamy sobie złodzieja, człowieka zaniedbanego, z marginesu społecznego.

Stereotyp jednak nie jest pojęciem negatywnym, np. w językoznawstwie. Pełni w nim trzy funkcje: poznawczą (szybkie przetwarzanie informacji i klasyfikowanie zjawisk), wartościującą (ocena obiektów i zdarzeń) i społeczną (integracja używającej je społeczności i możliwość określenia swojej grupy na tle innych). Treść i zamiar posłużenia się nim nie zawsze są obraźliwe, jednak używanie go zawsze jest krzywdzące. Stosowanie go może być pewnym rodzajem upraszczania świata – jeśli jest oparty na doświadczeniu i jest zgodny z rzeczywistością, to pełni funkcję przystosowawczą.

W relacjach międzyludzkich

Mamy skłonność do podziału świata na „my” kontra „oni”. Skutkiem tego jest efekt faworyzowania własnej grupy i pogląd, że wszyscy wydają się być podobni. Aby to udowodnić, przeprowadzono eksperyment, w którym w sposób losowy (m.in. przez rzut monetą) utworzono grupę obcych sobie osób. W wyniku zaobserwowano, że ludzie faworyzują osoby, które zostały przydzielone do ich drużyny, a do przeciwnego zespołu mają bardziej negatywne nastawienie.

Przy stereotypowym myśleniu może występować także efekt potwierdzenia – preferujemy tylko te informacje, które są zgodne z naszymi poglądami, a resztę odrzucamy. Na przykład jeśli dana osoba zachowuje się w sposób zgodny z naszymi przekonaniami, to nie myślimy nad tym jaka jest tego przyczyna. „Bezdomni są leniwi i nie chcą znaleźć pracy” – nie szukamy innych czynników sprawczych takich jak choroba, niedomaganie, utracenie domu w wyniku katastrof naturalnych itd. Ktoś stał się ofiarą gwałtu? Pewnie prowokował swoim wyglądem, sam był nachalny, nie odmówił wystarczająco stanowczo. Z góry zakładamy swój punkt widzenia świata i nikt nie może nas przekonać do jego zmiany. Krytykujemy, obrażamy i osądzamy ludzi, nie przyjmując argumentów niezgodnych z naszymi poglądami.

Kiedy mamy takie podejście w stosunku do innych, samospełniające się proroctwo sprawia, że stwarzamy rzeczywistość zgodną z naszymi przekonaniami. Jeśli będziemy chcieli sprawdzić ich prawdziwość, to i tak zastosujemy strategie, które je potwierdzą. Ofiary stereotypów mogą obawiać się swoich zachowań, nie chcą, aby ktoś znów je błędnie ocenił. To może doprowadzić do zakłócenia ich naturalnych odruchów, mogą postrzegać siebie jako gorszych przez to, że inni o nich tak myślą. Jest to tak zwane zagrożenie przez stereotyp. Na przykład jeśli ofiara będzie postrzegana jako mniej inteligentna od nas, to zostanie pozbawiona chęci do zaprzeczenia temu i w końcu sama będzie uważać siebie jako osobę mało znaczącą i zacznie sprawiać takie wrażenie. W latach 90. XX w. przeprowadzono eksperyment wśród białych i czarnoskórych studentów. Mieli za zadanie rozwiązać test – pierwszej grupie oznajmiono, że jest to zwykły sprawdzian, a drugiej grupie powiedziano, że jest to test mierzący inteligencję. Konsekwencją było to, że w pierwszej grupie wszyscy mieli podobne wyniki, a w drugiej punktacja osób czarnych była niższa niż białych. Zostało to spowodowane ich obawą, że może potwierdzić się stereotyp o niższości intelektualnej czarnych.

Powszechnymi stereotypami są konkretne zachowania przypisywane kobietom lub mężczyznom. Stosowanie ich pozbawia jednostkę należnego jej prawa, aby traktować ją jako odrębną osobę, mającą specyficzne cechy i zdolności. Stwierdzono, że kobiety mają skłonność do zbyt niskiej oceny własnych możliwości. Zazwyczaj spowodowane jest to przekonaniami rodziców, którzy świadomie bądź nie traktują dziewczynki inaczej od chłopców. Przykładowo wmawiają im i przygotowują dzieci do tego, że to mężczyzna musi w przyszłości zarabiać na utrzymanie, a kobieta zajmować się domem i wychowywaniem potomstwa. Kiedy poproszono studentów o ocenę powodu sukcesu kobiet i mężczyzn, stwierdzono, że kobietom poszczęściło się lub przyczyną powodzenia jest ich ciężka praca, natomiast drugiej płci przypisywano wrodzone uzdolnienia lub umiejętności.

Przyczyny

Określono dwie przyczyny stosowania stereotypów – wrodzone i nienaturalne. Do tych drugich wlicza się wychowanie (uprzedzenia rodziców), kultura (w literaturze szkalowano Żydów), historia (niechęć do Niemców), przekazy medialne (Arabowie postrzegani przez pryzmat ataków terrorystycznych, wojny w Iraku itd.). Poza tym chęć uzasadnienia własnego zdania, ambicja posiadania władzy i reputacji, przemieszczona agresja (osoby skłonne do zachowań konfliktowych wobec grup, które się wyróżniają i wydają bezsilne) i wiele innych. Wysnuto również tezę, że pewni ludzie mogą mieć predyspozycje do uprzedzeń, np. osobowości autorytarne. Przyczyną tego może być surowa dyscyplina w dzieciństwie, brak poczucia bezpieczeństwa, co objawiać się będzie silną niechęcią wobec wszelkich mniejszych grup.

Skutki

Następstwem posiadania uprzedzeń w rozmowie z osobą, która jest ich ofiarą, może być osądzanie, moralizowanie, wyrażanie skrajnych opinii, mieszanie faktów i wniosków, przesadna pewność siebie czy ogólne kategoryzowanie naszego rozmówcy. Nawet sama mowa ciała może wskazywać wrogość wobec drugiego człowieka: odwracanie wzroku, odsuwanie się, zamknięta postawa, pogardliwy uśmiech itd. Takie zachowanie prowadzi do ignorowania goi jest skutkiem niechęci do skomunikowania się z nim. W tym przypadku osoby prowadzące dialog będą do siebie wrogo nastawione, a to utrudni rozmowę, więc tym samym zdobywanie przyjaznych nam ludzi. Przez stosowanie myślenia stereotypowego stajemy się mniej otwarci na ludzi i otaczający nas świat. Inni mogą nas postrzegać jako zacofanych, nieobeznanych itd.

W skrócie

Stereotypy pozwalają nam uprościć i uogólnić rozumienie świata. Jest to pomocne w momencie, w którym zalewają nas informacje. Takie rozumowanie zaoszczędza nam czas i energię w codziennych rozmowach, szybkim przyswajaniu nowych zjawisk, ogólnie w ocenie otaczającej nas rzeczywistości. Jednak brak zastanowienia się nad mechanizmem powstawania stereotypu i częstotliwością stosowania go przez nas może przynieść negatywne skutki. Warto sobie uświadomić jak często i wobec kogo używamy stereotypowe myślenie, tym samym zmieniając sposób naszego zachowania. Nie da się go do końca odrzucić, jednak w wyniku głębszych przemyśleń możemy ograniczyć jego zgubne działanie.

Patrycja Dębowiec

patrycja119700@gmail.com

Zdjęcie: https://www.pexels.com/

Źródła:

1. E. Aronson. Człowiek istota społeczna. Przeł. J. Radzicki. Warszawa 2002;

2. Stereotyp. W: Wikipedia: wolna encyklopedia [online].
https://pl.wikipedia.org/wiki/Stereotyp (dostęp 04.02.2018).