Manipulowanie nieświadomymi grupami – czy każdy może być przywódcą?

Na przestrzeni dziejów żyły osoby, które zostały zapamiętane jako utalentowani wodzowie. Co sprawia, że zwykły człowiek potrafi wyróżnić się z tłumu i zawładnąć nim? Czy zawsze za całym sukcesem jednej osoby stoi zaledwie jednostka?

Na te pytania odpowiedzi może nam udzielić psychologia tłumu. Jest to dziedzina nauki, która zajmuje się badaniem funkcjonowania jednostek w dużych zbiorowiskach.

Tłum od strony teoretycznej

Obecnie ludzie coraz częściej gromadzą się w zbiorowiska i podporządkowują jednej osobie, nie wiedząc nawet, że są manipulowani. Do tłumów należą wszelkie jednostki, niezależnie od narodowości, płci i wyznania. Obierają jeden cel, jako społeczność zaczynają nabywać nowe cechy, które mogą nawet nie przystawać do konkretnych jednostek. Masami łatwiej manipulować. Presja wywierana na pojedyncze osoby doprowadza do tego, że często podejmują one decyzje niezgodne z ich własnym kręgosłupem moralnym. Pod wpływem grupy sceptyk może zamienić się w wierzącego, a tchórz w bohatera. W konsekwencji tacy ludzie zdolni są nawet do popełniania czynów karalnych, chociaż wolni od wpływów nigdy by tego nie zrobili. Wybory, których dokonują, okazują się nieracjonalne, a wszelkie decyzje podejmowane są szybko, gwałtownie i bez zastanowienia. W grupie osoby nabywają poczucia niezwyciężonej potęgi. Daje im to większą siłę przebicia niż jednostce, a w końcu muszą dać upust tłumionym uczuciom. Według Le Bona człowiek, który staje się częścią grupy, zstępuje o kilka stopni niżej w rozwoju kulturowym.

Fanatyczna wiara w wykreowanego „boga”

Niektórzy ludzie w dużej grupie są nerwowi i impulsywni. Wystarczy odpowiedni bodziec, aby zmienić ich sposób działania. Masą łatwo się kieruje, ponieważ wierzy ona w słowa przywódcy i jest mu oddana. Wtedy rozum nie gra dużej roli, a górę biorą uczucia. W tłumie nie ma obiektywnej oceny faktów, jest on zatem zdolny do czynów o wiele wznioślejszych niż jednostka.

Aby idea zawładnęła grupą, musi być podana w formie bardzo obrazowej i prostej. Media za pomocą żywych, jasnych projekcji szybko mogą wpłynąć na tłum, ponieważ jest to łatwo przyswajalny i czytelny przekaz. Nie od charakteru faktów, lecz od sposobu, w jaki docierają do wiadomości ogółu, zależy ich wpływ na wyobrażenie – im prościej, tym lepiej. Najskuteczniej działają hasła krótkie, rymowane, szybko wpadające w ucho. Kto umie oddziaływać na wyobraźnię tłumów, umie także nim rządzić. To właśnie jest fundamentem sukcesu panowania nad masami. Idee są dla ludzi niczym religia, której potrzebują, by mieć w co lub w kogo wierzyć. Wielki przywódca jest podobny do twórcy nowego wyznania, a granica między tymi zależnościami jest bardzo cienka.

Dobry guru „czuje” tłum i swoje przemówienia dostosowuje do momentu. Potrafi wpłynąć na uczucia i kierować je w odpowiednią stronę. Przywódcami mas bywają ludzie czynu, którzy są pewni siebie i potrafią zainspirować innych. Cechy wrodzone, które powinien mieć taki człowiek, to przede wszystkim charyzma i energia, którą potrafi zainspirować swoich słuchaczy. Metoda ciągłego powtarzania danego poglądu sprawia, że słowa wrastają głęboko w te sfery nieświadomości, w których powstają motywy naszego postępowania.

Wódz idealny, a może dobry manipulator?

Adolf Hitler – jak to możliwe, że tyle ludzi uwierzyło w tego człowieka? Czy to kwestia tylko tego, że był dobrym politykiem, a może stał za nim sztab ludzi? Cechą, która sprzyjała jego sukcesowi, bez wątpienia jest pewność siebie i umiejętność wygłaszania płomiennych przemów w niezwykle sugestywny sposób. Na szczyt władzy piął się powoli, ale sukcesywnie. Przypadek albo zrządzenie losu utwierdzało go w jego wyborach, szczególnie że kilkukrotnie udało mu się uniknąć śmierci, co być może interpretował jako znak. Na przykład w piwiarni w Monachium, skąd wyszedł 10 minut przed wybuchem bomby podłożonej przez Johanna Georga Elsera.

Jak Hitler sprawił, że podążyło za nim tylu wyznawców? Ludzie uwierzyli w to, że został zesłany przez Boga. Stał się dla nich prorokiem, porzucili logiczne myślenie na rzecz wiary, którą mógł im dać. Wypowiedzi Hitlera były niezwykle proste. Na tyle, aby trafić do wszystkich i nie pozostawiać miejsca na przemyślenia czy dyskusje. Ludzie skupiali się na danym przemówieniu w chwili jego wygłaszania. Cenzura czuwała nad tym, aby nie pojawiały się głosy sprzeciwu i wszyscy byli jednego zdania, że jest to słuszna droga. Nikt nie mógł podważyć wiary w przywódcę.

Na początku kariery politycznej Hitler zabiegał o głosy wyborców, więc postanowił bezpośrednio spotykać się z ludźmi. Objechał cały kraj, ściskał ręce zwykłych obywateli, pochylał się nad różnymi grupami społecznymi. Tym samym jego zwolennicy mogli po raz pierwszy zobaczyć na własne oczy człowieka, któremu powierzyli władzę. Ten motyw podróżowania wykorzystał Leni Riefenstahl w filmie propagandowym Triumf woli (1933), który rozpoczyna się od ujęć samolotu krążącego nad Norymbergą. Sam sposób przedstawienia Hitlera w produkcji jest bardzo sugestywny – służył temu, aby ludzie zobaczyli w nim kogoś ważnego. Jedna ze scen ukazuje przywódcę, który wychodzi z samolotu na tle płonących flag i swastyk. Na widzach w kinie robiło to ogromne wrażenie. Niektórzy uważali go za mesjasza, inni twierdzili, że w momencie przemówień widzą aureolę nad głową Hitlera albo wyczuwali jakąś magiczną moc, przebywając w jego bliskim otoczeniu.

Kreowane wystąpienia

Miliony Niemców uwierzyły w moc Hitlera i patrzyły na niego jak zahipnotyzowane. Niewątpliwie mógł on zawdzięczać ten wizerunek swoim cechom wyglądu. Jego jasnoniebieskie oczy wzbudzały zaufanie w drugim człowieku i sprawiały, że wyglądał na pewnego siebie. Wszystkie wystąpienia wodza były formułowane w taki sposób, aby wywrzeć piorunujące wrażenie na słuchaczach. Wodza zawsze przedstawiano od pasa w górę, pogrążonego w zadumie. Wystąpienia Hitlera były dokładnie opracowanym spektaklem. Godzinami ćwiczył przed lustrem mimikę twarzy oraz gestykulację. Zasięgał rad u aktorów i choreografów, a wszystko po to, aby jego komunikat zgadzał się z mową niewerbalną. Przemówienia przebiegały według określonego schematu. Zazwyczaj się spóźniał, a to na widowni podnosiło emocje w oczekiwaniu na przywódcę. W momencie, gdy się pojawiał, gasły światła i tylko smuga reflektora prowadziła go do mównicy. Wszystko było zaaranżowane w taki sposób, by nikt nie przegapił jego wejścia. Zaczynał przemówienie tonem cichym i zawsze najpierw przedstawiał tragiczną sytuację Niemiec. Wymieniał między innymi przyczyny, z powodu których kraj znalazł się w tak niedogodnej ekonomicznie sytuacji. Z upływem czasu mówił głośniej, kierując słowa do odbiorców, zapewniając, że należą im się lepsze warunki życia. W momentach kulminacyjnych krzyczał, wymieniając, co powinni posiadać obywatele kraju, na którego czele stoi. Mówił przede wszystkim to, co ludzie chcieli usłyszeć, to, czego oczekiwali. Oddziaływał na emocje, nie bał się wielkich słów. Hipnotyzował tych, którzy pozostawali na tę manipulację podatni. Hitler był przekonany, że masy łatwiej ulegają wielkiemu kłamstwu niż małemu, a kłamstwo powtórzone tysiąc razy staje się prawdą. Na przemówieniach, wystąpieniach, transmisjach i filmach skupiał największą uwagę, ponieważ wiedział, że tak najszybciej trafi do swoich wyznawców. Bilety do kin były tanie, a odbiorniki radiowe można było kupić za pół ceny. Gazety miały drugorzędne znaczenie, ponieważ w trakcie czytania pozostawał czas na refleksję. Nie było możliwości przedyskutowania z kimś usłyszanych słów, gdy padały one w czasie rzeczywistym, a podczas wystąpień słuchacz skupiał się na danej chwili. Hitler kreował się na „pokojowego polityka”. Wiedział, że ludzie po I wojnie światowej potrzebują kogoś, kto zapewni im bezpieczeństwo, a ludność niemiecka nie chciała kolejnych walk. Był gotowy przywdziać maskę chrześcijanina – zawarł nawet konkordat z Watykanem. Rok po objęciu władzy pozwalał na głoszenie haseł typu: „Swastyka na piersi, krzyż w sercu”. Dzięki temu trafiał do liczniejszych grup docelowych. Propagandyści przywiązywali szczególną wagę do kreowania wizerunku Hitlera. Musiał być nieskazitelny, wiarygodny i widziany jako prawdomówny człowiek. Zawsze chodził ubrany w zwykły mundur, co miało sugerować, że jest skromnym człowiekiem i nie obnosi się ze swoim bogactwem. Nie pił alkoholu, nie palił, nie jadł mięsa, unikał kawy i herbaty, pił za to napary z ziół. W wolnych chwilach czytał książki, lubił kwiaty i zwierzęta. Mógł uchodzić za człowieka wręcz pozbawionego egoizmu.

Dobrze ukrywane słabe strony

Nigdy nie okazywał słabości. Był krótkowidzem, ale nigdy publicznie nie założył okularów. Jego przemówienia były zatem przepisywane większą czcionką. Po 1943 roku nasiliły się u niego objawy choroby Parkinsona. Starannie to jednak ukrywał, trzymając drżącą lewą rękę za plecami, a nogę przyciskając do biurka lub stołu. Dowodem jego poświęcenia i skupienia się na państwie miała być jego samotność i brak kobiety u boku. O istnieniu kochanek w jego życiu, tak samo jak chorób, wiedzieli tylko nieliczni.

Zmanipulowanie wyznawców

Jego charyzma i socjotechniki wpływały na mężczyzn, a jeszcze bardziej na kobiety. Co roku otrzymywał od wielbicielek tysiące listów, w których wyrażały one swoją miłość do niego i fanatyczne oddanie. Niektóre deklarowały nawet, że chciałyby mieć z nim dziecko.

Wszyscy wierzyli w Hitlera, bo za słowami szły czyny. Według statystyk, gdy doszedł do władzy, miliony Niemców nie miało pracy ani środków do życia, co spowodowane było wielkim kryzysem. Dzięki rozbudowie przemysłu i wielu innych przedsięwzięć bezrobocie w połowie 1939 roku spadło do liczby kilkudziesięciu tysięcy osób nieposiadających zatrudnienia. To wszystko zbudowało zaufanie, którym ludzie darzyli swojego wodza.

W momencie wybuchu wojny Hitler nie przemawiał już do mas, ale do oficerów, wciąż wykorzystując swoją charyzmę i sprawdzone umiejętności manipulacyjne. Niektórzy żyli złudzeniami co do jego osoby i wierzyli, że tylko wódz może uchronić ich przed katastrofą. Tę iluzję podtrzymywali wszyscy ludzie związani z Hitlerem i również on sam. Wiedzieli bowiem, że w razie klęski wszyscy poniosą odpowiedzialność za swoje czyny. Dopiero w momencie śmierci czar Hitlera zniknął razem z nim.

Za sukcesem jednej osoby często stoi sztab ludzi, którzy pomagają ten sukces zdobyć i utrzymać. Opanowanie psychologii tłumu to nie tylko nauka. Trzeba posiadać odpowiednią charyzmę, która pomoże w kreowaniu spójnego wizerunku. Przywódca może być niebezpieczny, ponieważ aby osiągnąć cel, jest w stanie poświęcić nawet swoich wyznawców. Hitler to tylko jedna z wielu postaci, które posiadły tę wiedzę. Patrząc na współczesny świat, często możemy zauważyć podobne manipulacje pewnymi grupami, lecz dzieje się to już na znacznie mniejszą skalę.

Sylwia Gonera

sylwia.magdalena.gonera@gmail.com

Źródła:

1.G. Le Bon: Psychologia tłumu;

2.K. Pytko: Adolf Hitler: Sztukmistrz z Berlina. (www.focus.pl/artykul/adolf-hitler-sztukmistrz-z-berlina).