Stygmatyzacja wiąże się zarówno z potępieniem, jak i odrzuceniem naznaczanych osób w kontaktach społecznych. Osoby stygmatyzowane często są dyskryminowane, co negatywnie wpływa na ich samoocenę i poczucie własnej wartości. Czym właściwie jest stygmatyzacja i w jaki sposób jej przeciwdziałać?
Na czym polega stygmatyzacja?
Stygmatyzacja stanowi proces, w którym pewnym osobom nadaje się specyficzne określenia, zwane etykietami. Można być stygmatyzowanym z wielu powodów: ze względu na płeć, kolor skóry, niepełnosprawność, a nawet chorobę, zwłaszcza przewlekłą bądź nieuleczalną. Najczęściej stygmatyzowane są osoby, które nie spełniają oczekiwań innych, gdyż różnią się od nich wyglądem, zachowaniem, mają odmienne poglądy lub nie zachowują się zgodnie z przyjętymi normami społecznymi. Zjawisko to wiąże się z uleganiem stereotypom i przypisywaniem wartości na podstawie niesprawdzonych informacji. Przykładem stygmatyzacji może być postrzeganie osób z zaburzeniami psychicznymi jako potencjalne zagrożenie i nazywanie ich psychopatami, wariatami czy czubkami. Wynika to z braku zrozumienia specyfiki tego rodzaju zaburzeń i chorób, a także z utrwalonego, stereotypowego postrzegania osób z zaburzeniami i chorobami psychicznymi – jako tych nieprzewidywalnych, mniej sprawnych intelektualnie lub agresywnych. Co więcej, robimy to nieświadomie, a nadanej etykiety bardzo trudno się pozbyć. Ponadto stygmat powoduje, że inne cechy człowieka stają się niedostrzegalne i marginalizowane, w efekcie czego jest on postrzegany głównie przez pryzmat otrzymanej etykiety.
Etykietowanie i krzywdzące stereotypy
Dlaczego tak łatwo przychodzi nam przypisywanie ogólnych określeń, czyli etykiet, innym ludziom (a czasem nawet samym sobie)? Otóż przyspieszają one proces przetwarzania informacji, ponieważ są uogólnieniami, ułatwiającymi orientowanie się w świecie. Przypisując komuś konkretne określenie, łatwiej zapamiętujemy i lepiej wychwytujemy zachowania, które są z nim zgodne. Jednocześnie pomijamy te zachowania, które do danej etykiety nie pasują. Nie można zaprzeczyć, że etykietowanie jest czynnikiem, który może prowadzić do dyskryminacji. Jest także podłożem stereotypów, czyli uogólnionych i uproszczonych opinii, które z chęcią są powielane przez ludzi.
Stereotypy mogą mieć pozytywny, negatywny lub neutralny wydźwięk i służą przede wszystkim zbieraniu informacji. Ponadto ułatwiają nam dokonywanie ocen i formułowanie wniosków. Cechuje je przede wszystkim trwałość, przez co trudno je zmienić: stereotypy są bowiem odporne na niezgodne z nimi informacje. Pomagają także wyjaśnić zachodzące zjawiska społeczne i mogą stanowić narzędzie podwyższające samoocenę konkretnej grupy społecznej (często jednak umniejszając przy tym innej). Stereotypy, podobnie jak same etykiety, ułatwiają nam codzienne funkcjonowanie, gdyż upraszczają pewne kwestie – dlatego też psychologowie uważają, że nie jesteśmy w stanie się ich całkowicie pozbyć. Możemy jedynie próbować zapobiegać ich negatywnemu działaniu poprzez zwiększenie świadomości na temat tego, jakie stereotypy nami kierują i w jaki sposób wpływają na postrzeganie otaczającej nas rzeczywistości.
Negatywne skutki stygmatyzacji
Nietrudno wywnioskować, że stygmatyzowanie ma znaczny, przede wszystkim negatywny wpływ na funkcjonowanie osób nim dotkniętych. Amerykański psycholog Gordon Allport stwierdził, że stygmatyzacja skutkuje obsesyjnym niepokojem i ciągłym poczuciem zagrożenia. Może w ten sposób wywołać również agresję wobec własnej prześladowanej grupy i spowodować, że taka osoba wyprze się przynależności do niej! Stygmatyzacja przyczynia się także do neurotyzmu, destrukcyjnych zachowań i wpadania w różnego rodzaju uzależnienia. Dodatkowo może spowodować też uprzedzenie wobec obcych grup. Z tego względu mamy do czynienia z błędnym kołem, gdzie osoba stygmatyzowana powiela zachowania, które uczyniły ją ofiarą – przejmuje zatem strategię oprawcy. Osoby stygmatyzowane często za wszelką cenę starają się udowodnić swoją wartość lub zupełnie odwrotnie: przyjmują pasywną postawę i wycofują się ze społeczeństwa. Co więcej, stygmatyzacja może przyczynić się do obniżenia samooceny oraz do postrzegania samego siebie jako osoby, która nie posiada żadnych zalet i zdolności. Ofiary stygmatyzacji mogą też zacząć identyfikować się z nadaną etykietą i nieświadomie zgadzać się na uznanie własnej niższości wobec innych.
Jak temu zapobiec?
Jako że stygmatyzacja wynika najczęściej z niewiedzy i lęku przed tym, czego nie znamy, pierwszym krokiem, aby jej przeciwdziałać, jest szerzenie wiedzy i edukowanie społeczeństwa. Starając się zapobiec stygmatyzacji lub zmniejszyć jej skalę, musimy najpierw dowiedzieć się, co ją wywołuje. Jeżeli jesteśmy osobami, które wierzą w pewne stereotypy, powinniśmy przekonać się, że większość z nich ma niewiele wspólnego z rzeczywistością – każdy człowiek jest na swój sposób inny: ma indywidualne cechy, przez co różni się od reszty. Zgłębienie wiedzy na temat istoty i negatywnego oddziaływania stygmatyzacji pomoże nam zacząć traktować innych tak, jak sami chcielibyśmy być traktowani. Żaden człowiek nie chce być źle oceniany i dyskryminowany, a zrozumienie tego zjawiska w dużym stopniu przyczyni się do unikania pochopnego osądzania i ustrzeże przed przypisywaniem innym negatywnych etykiet.
Źródła:
M. Kosche: Ocena stygmatyzacji w świetle zasad życia społecznego. (www.bazhum.muzhp.pl/media//files/Seminare_Poszukiwania_naukowe/Seminare_Poszukiwania_naukowe-r2011-t29/Seminare_Poszukiwania_naukowe-r2011-t29-s123-136/Seminare_Poszukiwania_naukowe-r2011-t29-s123-136.pdf);
P. Goc: Odmienny, znaczy gorszy? Negatywne konsekwencje stygmatyzacji dla Ja osoby. (www.portalsocjologa.pl/artykuly/odmienny-znaczy-gorszy-negatywne-konsekwencje-stygmatyzacji-dla-ja-osoby/);
P. Mućko: Zniekształcenia myślenia: etykietowanie. (www.psychowiedza.com/2015/03/etykietowanie.html);
M. Olszak: Wpływ stereotypów na relacje społeczne. (www.pedagogika-filozoficzna.eu/wp-content/uploads/2017/12/10-Olszak-91-99-pf_06.pdf);
J. Dąbrowska: Stygmatyzacja i jej konsekwencje. (www.party.pl/porady/zwiazki-i-seks/psychologia/stygmatyzacja-czyli-naznaczanie-94075-r1/).
Roksana Sałbut
salbut.roksana@gmail.com
Zdjęcie:
Markus Spiske. (www.unsplash.com).