Podążając szlakiem ziem w sąsiedztwie dawnych Kresów Wschodnich, można odkryć szereg malowniczych miejscowości o wielowiekowej tradycji oraz atrakcyjnych walorach turystycznych. Wśród nich znajduje się leżący na wschodnich terenach Podkarpacia, położony 15 km od granicy z Ukrainą Przemyśl. Ta kameralna miejscowość znad Sanu kryje w sobie zasoby galicyjskiej kultury oraz piękno przyrody bliskiego otoczenia Karpat.
Zaskoczenie może stanowić fakt, że Przemyśl należy do grona najstarszych miast w Polsce, a jego początki sięgają X wieku. Warto jednak pamiętać, że zachowane w nim zabytki tworzą dziedzictwo narodowe, będąc pozostałościami różnych okresów historii. Średniowieczny Zamek Kazimierzowski i neobarokowy Dworzec Kolejowy to tylko niektóre z oryginalnych konstrukcji wpisujących się w kanon architektury i sztuki tej wyjątkowej osady.
Śladami historii tysiącletniej krainy
Pierwsze wzmianki o Przemyślu pojawiły się w X wieku za sprawą Kopca Tatarskiego. Ten zachowany do dziś kopiec był niegdyś miejscem kultu słowiańskich bogów (m.in. mitycznego boga ognia, Swarożyca). W pierwszych latach polskiego średniowiecza (początki państwa) był on obiektem zainteresowań władców Rusi Kijowskiej, zaliczając się wówczas do jednego z Grodów Czerwieńskich. Z biegiem czasu przerodził się w obiekt sąsiedzkiego sporu, o który zabiegali zarówno polscy (Bolesław Chrobry i synowie – Bezprym, Mieszko II; król Leszek Biały), jak i ukraińscy (Jarosław Mądry, Ruryk, Wołodar) monarchowie.
Początek prężnego rozwoju osady nastąpił w XIV wieku, kiedy Przemyśl znalazł się w posiadaniu zasłużonego władcy Polski, Kazimierza Wielkiego. Za jego sprawą zbudowano solidne fortyfikacje oraz nowy murowany zamek, który możemy podziwiać obecnie pod szyldem Zamku Kazimierzowskiego. Kolejne uznanie zdobywa za czasów panowania Jagiellonów, dzięki którym Przemyśl staje się siedzibą sądownictwa szlacheckiego: ziemskiego i grodzkiego. W 1389 roku z inicjatywy króla Władysława Jagiełły osada zdobywa prawo magdeburskie (średniowieczne prawo miejskie), a w 1410 roku wystawia własną chorągiew w słynnej Bitwie pod Grunwaldem.
W czasach polskiego Złotego Wieku (XV-XVI wiek), Przemyśl należał do grona najbogatszych miast w Koronie. To właśnie wtedy powstały tam podziwiane obecnie okazałe zabudowania, zabytkowe kamienice czy monumentalne kościoły. Miasto, dzięki szerokim przywilejom królewskim, notowało wówczas znaczny wzrost gospodarczy, stając się krainą dobrobytu nie tylko dla polskich mieszkańców. Oprócz Polaków zamieszkiwali tu również Niemcy, Rusini, a nawet Żydzi, którzy posiadali własną dzielnicę. W mieście tym swoją siedzibę mieli także dwaj niezależni wyznaniowo biskupi – katolicki oraz prawosławny.
Od połowy XVII wieku Przemyśl targany jest rozmaitymi kryzysami i konfliktami, wynikającymi m.in. ze słabości gospodarczej i politycznej Rzeczpospolitej. Jego ziemie stają się miejscem najazdów armii obcych mocarstw oraz przedmiotem wojen z kilkoma wrogimi sąsiadami. Niezapowiedziane wizyty składają na przemyskiej ziemi m.in. Kozacy, Tatarzy (1648 r.), Szwedzi (1655 r.) oraz Węgrzy (1657 r.). Dochodziło do brutalnych walk z udziałem szlachty, uchodzącej za samozwańczą grupę rozpustników, wywodzących się rzekomo od plemienia starożytnych Sarmatów. XVII wiek niesie za sobą również powstanie klasztorów zakonnych, kierowanych przez jezuitów, karmelitów, bonifratrów, misjonarzy oraz benedyktynki.
W 1772 roku, podczas I rozbioru Polski, następuje zagarnięcie ziemi przemyskiej przez Monarchię Habsburgów. Rozpoczął się wówczas okres destrukcyjnej działalności zaborcy, który stopniowo doprowadzał do coraz większego zwalczania elementów polskości. Rozebraniu uległy ratusz i mury miejskie, a do kasacji skierowano zgromadzenia dominikanów, dominikanek, bonifratrów, karmelitów, jezuitów i bazylianów. Miasto znajdowało się w obliczu zastoju, który wzmagały powodzie (1836 r., 1837 r., 1849 r.), zarazy (1831 r., 1849 r.) oraz klęski głodowe (1830 r., 1847 r.).
Poprawę wizerunku przyniosła dopiero druga połowa XIX wieku, w której nastąpiło korzystne ożywienie gospodarcze. Jego przełomowym wydarzeniem było poprowadzenie przez Przemyśl w 1861 roku Kolei Galicyjskiej im. Karola Ludwika, łączącej Wiedeń (stolicę Austro-Węgier) z Krakowem oraz Lwowem. Miasto zwiększyło swój przestrzenny zasięg, który wzbogacono o dodatkowe zabudowania. W 1883 roku wydano unikatową monografię miasta, której autorem był polski prawnik i działacz społeczny, Leopold Hauser. Za czasów rządów austriackiej dynastii Habsburgów, Przemyśl był trzecim – pod względem wielkości i znaczenia – miastem regionu Galicja (ustępując jedynie Krakowowi i Lwowowi).
Podczas I wojny światowej ziemia przemyska stała się miejscem agresji wojsk austro-węgierskich oraz rosyjskich, których przedmiotem sporu była Twierdza Przemyśl. Wspomniany zespół obiektów obronnych stanowił punkt strategiczny aż trzech wielkich oblężeń (1914 r., 1915 r.), co w przebiegach dawnych wojen było praktycznie niemożliwe. Powstałe w 1914 roku fortyfikacje miały 21 części, a niektóre z nich zachowały się do dnia dzisiejszego.
II wojna światowa przebiegała pod znakiem prześladowań ludności żydowskiej oraz okupacji wojsk niemieckich oraz radzieckich. Z inicjatywy jednostek Einsatzgruppe oraz wojsk Wehrmachtu, w sąsiedztwie Przemyśla dokonano jednego z największych pogromów Żydów do 1941 roku (zginęło 800-900 osób). Na terenie miasta znajdował się wybudowany przez niemieckiego okupanta przejściowy obóz jeńców radzieckich. Jesienią 1944 roku założono tu również Obóz Przejściowy NKWD nr 49, będący miejscem kaźni żołnierzy Armii Krajowej i innych przeciwników władzy ludowej. W latach 1939-1945 Przemyśl był ofiarą ogromnych zniszczeń militarnych – zniszczeniu uległo aż 45% dawnej architektury miasta, szczególnie na przedmieściach i w dzielnicy żydowskiej.
Lata PRL-u płynęły pod znakiem stopniowego rozkwitu miasta, do którego dobudowywano kolejne istotne obiekty. W latach 60-tych wzniesiono Szkołę Podstawową nr 14 oraz Schron Kierowania Obroną Cywilną, który obecnie pełni funkcje muzealne. W 1975 roku ustanowiono Przemyśl stolicą województwa przemyskiego. Po transformacji ustroju (1989 r.) nastąpił wzrost znaczenia w turystyce, co spowodowało powstanie rozległej bazy hotelowo-gastronomicznej. W 2008 roku odbyła się rekonstrukcja walk z I wojny światowej, mająca miejsce w zabytkowej Twierdzy Przemyśl. W 2012 roku wybudowano natomiast Most Bramę Przemyską.
Co warto zobaczyć w Przemyślu? Największe atrakcje miasta
Udając się na wyprawę do Przemyśla, nie sposób nie udać się na Rynek. Spotkamy na nim nie tylko malownicze XVI i XVII-wieczne kamieniczki czy XVIII-wieczną Wieżę Zegarową, ale również odpoczywającego na ławce Dzielnego Wojaka Szwejka. Architekturę dopełniają monumentalne gmachy dwóch urzędów – Urzędu Miejskiego i Wojewódzkiego. W gmachu Urzędu Miejskiego można podziwiać dwukondygnacyjne podziemia, w których mieści się podziemna trasa turystyczna. Podążając drogami Starego Miasta warto odwiedzić neobarokowy budynek Dworca Kolejowego, który powstał w latach 1859-1860. Posiada on niezwykle bogatą formę architektoniczną, nawiązującą do architektury pałacowej, a wnętrze zdobi dekoracja sztukatorska i malarska. Modernizacje i remonty nie zmieniły jego oryginalnego, niepowtarzalnego charakteru i klimatu.
Kierując się nieco dalej, dostrzeżemy górujące nad miastem Wzgórze Zamkowe (270 m n.p.m), na którym stoi renesansowy Zamek Kazimierzowski – budowla z okresu panowania Kazimierza Wielkiego. Składa się on z okazałego dziedzińca, romańskiej rotundy oraz wysokiej baszty, a w jego murach działają muzeum i restauracja. W zamku mieści się siedziba Przemyskiego Centrum Kultury i Nauki ZAMEK. Innym wartym odwiedzenia przemyskim wzgórzem jest tajemniczy Kopiec Tatarski (352 m n.p.m), według legendy usypany przez Tatarów jako mogiła poległego w walce chana. Kopiec służył jako ważny punkt obserwacyjny w systemie obronnym ziemi przemyskiej.
Ciekawym zabytkiem miasta jest Twierdza Przemyśl, która stanowi dziedzictwo kultury nie tylko dla mieszkańców Przemyśla, lecz dla wszystkich narodów Europy. Podczas I wojny światowej stała się areną krwawych walk. Walczyli tu m.in. Austriacy, Węgrzy, Rosjanie, Niemcy, Czesi, Polacy, Włosi. Dzieła obronne twierdzy ukazują przekrój austriackiej sztuki obronnej: szańce pierwszego obozu warownego (1854-1855 r.), forty artyleryjskie przełomu lat 70-tych i 80-tych XIX wieku, forty pancerne schyłku XIX wieku oraz fortyfikacje polowe z 1914 i 1915 roku. Wokół fortów zachował się krajobraz niezmieniony od czasów I wojny światowej – krajobraz pola bitwy. W sąsiedztwie fortu znajduje się stok narciarski z całorocznymi atrakcjami, takimi jak kolej linowa oraz tor saneczkowy.
Przemyśl to również miasto wielu muzeów. Znajdziemy tu m.in. Muzeum Historii Miasta Przemyśla, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, Muzeum Archidiecezjalne. Istotnym punktem wydaje się nietuzinkowe muzeum, ulokowane w budynku Schronu Kierowania Obroną Cywilną. Do jego eksponatów należą m.in. pamiątki z czasów panowania Habsburgów, wojenne militaria czy współczesna literatura. W schronie organizowane są manewry tzw. escape roomy, polegające na realizacji interaktywnych zadań przez odwiedzających gości, wcielających się w członków załogi.
Przemyśl to miasto o ponadtysiącletniej historii, wspaniale wpisane w pejzaż Pogórza Przemyskiego i przecinającą go Dolinę Sanu. Ta malownicza osada należy dziś do najcenniejszych i najrozleglejszych zespołów zabytkowych południowo-wschodniej Polski. Warto go zatem odwiedzić.
Adrian Kucharski
akuch6503@gmail.com
Zdjęcie:
Flickr.com
Źródła:
J. Polaczek: Zamek zwany Kazimierzowskim w Przemyślu;
Przemyśl – mapa rysunkowa (https://www.visit.przemysl.pl/);
Polecane miejsca (https://www.przemysl.pl/).